Güneş etrafında dönen 9 gezegenden biri olan dünyamızın 4,6 milyar yaşında olduğu tahmin edilmektedir. Bunun son 50.000 yıllık bölümünde insanlar yeryüzünde yaşamaktadır.

KAYAÇLAR

Güneş etrafında dönen 9 gezegenden biri olan dünyamızın 4,6 milyar yaşında olduğu tahmin edilmektedir. Bunun son 50.000 yıllık bölümünde insanlar yeryüzünde yaşamaktadır. Ve insanlar yaşadıkları süre boyunca, en ilkel insandan bugünkü modern topluma kadar, taşlarla içiçe olmuşlardır. Taşlardaki oyuklardan oluşan ilk evlerinden, yani mağaralardan, bugünkü modern gökdelenlere kadar evlerini hep taşlarla inşa etmişlerdir. El aletlerinde, mutfak eşyalarında, dekoratif amaçla taşları kullanmış, hatta taşları, süslenme amaçlı olarak takı şeklinde vücutlarında taşımışlardır. Tarih çağları bile taşların kullanımına göre isimlendirilmiştir. (Yontma taş devri, cilalı taş devri)

Bugün de dekoratif veya işlevsel alanlarda kullanılmasının yanı sıra inşaat, madencilik ve altyapı sektörlerinde ana hammaddelerden biri olarak taşlar insanlar tarafından kullanılmaya devam etmektedir. Hayatımızda bu kadar önemli bir yere sahip olan taşları, yani genel ismiyle kayaçları daha yakından inceleyecek olursak;

Gezegenimizin, yeryüzünden yaklaşık 16km derinliğe kadar olan kısmına yerkabuğu ismi verilir ve yerkabuğunun %75’i yalnızca 2 elementten oluşmaktadır (Oksijen %46,6 ve Silis %27,7). Yerkabuğunun %99’u ise 8 elementten meydana gelmektedir (Oksijen ve silise ilave olarak Aluminyum %8,1, Demir %5, Kalsiyum %3,6, Sodyum %2,8, Potasyum %2,6, Magnezyum %2,1 ve diğer elementler %1,5). Bu elementler bir araya gelerek kayaçların yapıtaşları olan mineralleri oluşturur. Yeryüzünde yaklaşık 2.000 farklı doğal mineral vardır. Ancak bunların yalnızca 10 tanesi kayaçların oluşumunda önem sahibidir.

Kayaçlar bir veya birden fazla mineralin bir araya gelmesiyle oluşan katı birikintilerdir. Temel olarak 3 ana kayaç türü vardır. Magmatik Kayaçlar, Sedimanter (Tortul veya çökel) Kayaçlar ve Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar. Yeryüzündeki kayaçların %95’i magmatik kayaç, %1’i sedimanter kayaç ve %4’ü başkalaşım kayaçlardır.

MAGMATİK KAYAÇLAR

Erimiş durumda bir silikat hamuru olan magmanın, yeryüzünde veya yüzeyden daha derinlerde soğuması ve katılaşması ile meydana gelmiş kayaç türüdür. Magmatik kayaçlar genel karakteristik olarak kristallerden oluşmuş kütleler halindedir. Magmatik kayaçların 2 türü vardır:

Obsidyen: Lavların çok hızlı soğuması sonucu oluşan bir volkanik cam türevidir. Obsidyen tipik bir özelliği olan keskin kenarları ve sert yapısı nedeniyle ilkel insanlar tarafından kesici alet olarak kullanılmıştır.

 

1. Plütonik (Sokulum veya derinlik) kayaçlar

Yükselen magmanın yeryüzüne erişemeden, herhangi bir derinlikte soğuyarak katılaşması sonucu oluşur. Bu kayaçlar, üzerlerindeki kayaç tabakaları aşındığında yeryüzüne ulaşır. Magma derin tabakalarda yavaş yavaş soğuduğundan bu kayaçlarda tam kristalleşme olur. En çok rastlanan plütonik kayaç granittir. Ayrıca diyonit, siyenit ve gabro da plütonik kayaçlara verilebilecek örneklerdir.  Plütonik kayaçlar genellikle magmanın yavaş soğuması nedeniyle oluşan iri kristaller içerir ve kaba taneli bir yapıya sahiptir.

Granit: En sık rastlanan sokulum kayacı granittir. Granit temelde iri kuvars , mika ve feldspattan meydana gelir. Genellikle benekli bir görünüme sahiptir. Bünyesinde bulunan minerallerin oranlarındaki değişimlere göre griden kırmızıya değişen renklere sahiptir.

2. Volkanik (Püskürük) Kayaçlar

Volkanik kayaçlar magmanın bir volkandan lav olarak püskürmesi ile yeryüzüne ulaşması ve orada soğuyarak katılaşması sonucu oluşur. Magma yeryüzüne çıktığında daha hızlı soğuduğundan bu kayaçlar kristal olmayan, camsı bir hamurdan oluşur. Bu kayaçlar ince taneli veya camsı görünümlü olur. En sık rastlanan volkanik kayaç bazalttır. Ayrıca andezit, obsidiyen ve tüf de volkanik kayaçlara verilebilecek örneklerdendir.

Bazalt: En sık rastlanan püskürük kayaç türü olan bazalt katılaşmış lavdan oluşur. Oldukça sert bir yapısı vardır.

Obsidyen: Lavların çok hızlı soğuması sonucu oluşan bir volkanik cam türevidir. Obsidyen tipik bir özelliği olan keskin kenarları ve sert yapısı nedeniyle ilkel insanlar tarafından kesici alet olarak kullanılmıştır.

SEDİMANTER KAYAÇLAR

Büyük Kanyon: Amerika’da bulunan Büyük Kanyon, sedimanter kayaçlara çok güzel bir örnek teşkil eder. Kireç taşları ve kırmızı kumtaşlarının aşınması ile oluşmuştur.

Sedimanter kayaçlar aynı zamanda tortul kayaçlar veya çökel kayaçlar olarak da bilinir. İsimlerinden de anlaşılacağı gibi bu tür kayaçlar, maddelerin çökmesi (tortulaşması) sonucu meydana gelirler.  Varolan kayaçlar, akarsular, rüzgar, güneş, dalgalar gibi dış etkenler tarafından veya kimyasal yollarla ayrıştırılır, aşındırılır ve küçük kayaç parçacıkları ve mineraller halinde dökülür. Çökel olarak isimlendirilen bu döküntüler er geç yeni bir yere taşınır. Genellikle akarsu yataklarına veya denize taşınan bu çökeller katmanlar halinde birikir.  Bu çökeller yığılan maddelerin ağırlığı altında sıkışırlar, hacimleri küçülür, gözenekleri azalır ve içerdikleri su dışarı atılır. Kendi içlerinde meydana gelen kimyasal tepkimelerle mineraller oluşur. Bu mineraller ve çökelin içine karışan diğer organik maddeler bir çimento vazifesi görür ve çökeller zaman içinde sertleşerek taşlaşır. Yüzbinlerce hatta milyonlarca yıllık bu süreç sonunda sedimanter kayaçlar oluşur. Kayaçların yeryüzünde göründüğü yamaçlarda, tortul katmanlarını çıplak gözle görmek mümkündür. Sedimanter kayaçlar, kimyasal, organik ve fiziksel olmak üzere üçe ayrılır.

Kalker: En yaygın olarak bilinen tortul kayaç kalkerdir (Kireç taşı). Kalsiyum karbonat içerir. Kireç üretiminde kullanılır. Minimum %90 oranında kalsiyum karbonat içeren kayaçlara kalker denir. Kalker çimento yapımında kullanılır.

1. Kimyasal sedimanter kayaçlar

Bazı sedimanter kayaçlar tuzlu suların buharlaşması ve doygun eriyiklerin çökelmesi sonucu oluşur. En yaygın bilinen kimyasal tortul kayaç kireç taşıdır. Jips (alçıtaşı) ve halit (kaya tuzu) bu kayaçlara örnek olarak verilebilir. Ayrıca göl kenarlarındaki tuz birikintileri, su kaynakları çevresindeki taşlaşmalar da kimyasal sedimanter kayaç türleridir.

Jips: Alçı üretiminde kullanılan jips, alçıtaşı olarak da bilinir. Alçıtaşı ve kayatuzu genellikle deniz suyunun buharlaştığı eski deniz yataklarında bulunur.

2. Fiziksel sedimanter kayaçlar

Mineral ve taş parçalarının denizde veya karada bulunan çökelme havzalarında birikerek taşlaşması sonucu oluşmuş kayaçlardır. Kumtaşı, kiltaşı, konglomera (çakıl taşı) bu tür kayaçlara verilebilecek örneklerdendir.

Konglomera: Bu kayaçtaki çakıllar, deniz veya akarsuların tabanında hareket ettirilirken yuvarlaklaşmıştır. Daha sonra kademeli olarak birbirlerine yapışarak konglomera adı verilen bu kayacı oluşturmuşlardır.

,

Kumtaşı: Kumtaşı ince kum tanelerinin biraraya gelmesinden oluşur. Kuvars tanelerinin rüzgar tarafından yuvarlaklaştırıldığı ve parlatıldığı çöl ortamında oluşan kumtaşları kırmızı renkli olur. 

3. Organik sedimanter kayaçlar

Süngerler, mercanlar, algler gibi kabuklu organizmaların veya bitki kalıntılarının taşlaşarak fosil haline gelmesinden oluşan kayaçlardır. Taşkömürü, linyit, mercan kayaları ve tebeşir organik tortul kayaçlardandır.

Antrasit: En kaliteli kömür antrasittir. Antrasit diğer kömürlerden çok daha serttir ve dokunulduğunda eli boyamaz. Diğer bütün kömürlerden daha fazla karbon içerir. Bu nedenle az duman çıkarır, çok ısı verir ve kömürlerin en değerlisidir.

METAMORFİK (BAŞKALAŞIM) KAYAÇLAR

Metamorfik kayaçlar, daha önce anlatılan magmatik veya sedimanter kayaçların ısı ve basınç etkisiyle başkalaşması sonucu meydana gelmiş kayaçlardır. Yeraltında kalan kayaçlar, dağ oluşumu süreçlerinde magmanın yeryüzüne çıkmak için üst tabakaları zorlaması esnasında, sıcak bir magmatik kütle etrafında yüksek sıcaklıkların etkisi altında kalabilir ve sıkışabilir. Kalkerden mermer, kömürden elmas, kiltaşından şist oluşumları bu başkalaşımlara örnek olarak verilebilir.

Mermer: Mermer aslında başkalaşıma uğramış bir kireç taşıdır. Ancak mermer terimi taş endüstrisinde diğer kayaç çeşitleri için sıklıkla kullanılır. Mermer çekici dokusu, kolay kesilmesi ve parlatılması sebebiyle dekoratif amaçla çok sık kullanılır.